Schrijfwijze: adem halen of ademhalen? gelijkspelen of gelijk spelen?

Taal mag dan een dynamisch iets zijn, sommige schrijfwijzen zijn gewoon fout. Andere zijn verschrikkelijk lelijk. In de serie Schrijfwijze neem ik zo nu en dan een aantal foute woorden en zinnen onder de loep die mij opvallen. Vandaag:adem halen of ademhalen? Gelijkspelen of gelijk spelen?

Een op het eerste gezicht simpele, maar daarom niet minder belangrijke regel van de Nederlandse taal is die van de samenstelling. Samenstellingen zijn namelijk twee woorden die ook los van elkaar geschreven ieder een eigen betekenis hebben. Toch is het samenvoegen van deze woorden verplicht wanneer zij achterelkaar in een zin voorkomen. Een belangrijke reden hiervoor is dat zij afzonderlijk van elkaar een andere betekenis dan de bedoelde betekenis kunnen krijgen.

Ademhalen 

Ademhalen is een goed voorbeeld van een samenstelling waar de woorden een andere betekenis krijgen als zij los van elkaar worden geschreven. Ademhalen is een werkwoord. Maak je er adem halen van, dan betekent dat niet dat je ademhaalt, maar adem haalt, alsof je adem bij een waterput met een emmertje kunt ophalen. De betekenis verandert waardoor je niet meer zegt wat je daadwerkelijk bedoelt.

Een ander voorbeeld is gelijkspelen of gelijk spelen. Gelijkspelen doe je wanneer je bijvoorbeeld aan een voetbalwedstrijd deelneemt die in een gelijke stand eindigt. je hebt dan gelijkgespeeld. Gelijk spelen doe je als je thuiskomt en op de bank neerploft om games te spelen, je komt thuis en gaat gelijk spelen.

Op de website van Signalering onjuist spatiegebruik staat misschien wel het meest heldere voorbeeld. Het verschil tussen lang afstandsloper en langeafstandsloper. Een afstandsloper kan lang zijn maar een loper kan ook gespecialiseerd zijn in lange afstanden. Dit zijn dus twee totaal verschillende betekenissen alleen maar door het gebruik van een spatie.

Schrijfwijze: van af zagen of van afzagen? Oplopen of op lopen?

Taal mag dan een dynamisch iets zijn, sommige schrijfwijzen zijn gewoon fout. Andere zijn verschrikkelijk lelijk. In de serie Schrijfwijze neem ik zo nu en dan een aantal foute woorden en zinnen onder de loep die mij opvallen. Vandaag: van af zagen of van afzagen? Op lopen of oplopen? 

Een interessant probleem is het wanneer drie opeenvolgende woorden op verschillende manieren kunnen worden samengevoegd. Het is gemakkelijk hierdoor in fouten te vervallen. Een uitstekend voorbeeld hiervan is van af zagen, wat de volgende samenvoegingen kan opleveren: vanaf zagen of van afzagen.

De reden waarom de juiste deze samenvoeging zo interessant is, is het enorme verschil in de uitkomst ervan. Wanneer men als uitgangspunt neemt dat iemand iets voornemens was maar uiteindelijk toch anders besloot, ofwel, hij zag ervan af, dan moet gekozen worden voor van afzagen.

In eerste instantie kozen we voor optie A, iets waar we later van afzagen.

Maakt men hier de fout (in dit geval) om niet voor de samenvoeging afzagen te kiezen dan spreekt men over het hanteren van een zaag. Als in dit voorbeeld:

Je moet de stam ervan af zagen.

Tot slot is het nog mogelijk om van en af samen te voegen tot vanaf. In combinatie met zagen is het echter nauwelijks nog een lopende zin van te maken vaak wordt het dan een zin als dit voorbeeld:

Vanaf ons balkon zagen we de zee.

Oplopen of op lopen

Samengevoegde woorden die wanneer zij los van elkaar worden geschreven een andere betekenis krijgen blijven favorieten in deze rubriek. Zo stuitte ik onlangs op de mascotte van voetbalclub FC Groningen. Hij gaat het veld oplopen.

<blockquote class="twitter-tweet" lang="nl"><p lang="nl" dir="ltr">Zooooo leuk! Ik heb net 11 Junior Club leden blij gemaakt; zij mogen zaterdag met een speler van Southampton het veld oplopen! <a href="https://twitter.com/hashtag/gaaf?src=hash">#gaaf</a> <a href="https://twitter.com/hashtag/uniek?src=hash">#uniek</a></p>&mdash; Groby (@Groby_FCG) <a href="https://twitter.com/Groby_FCG/status/620925563767754752">14 juli 2015</a></blockquote>
<script async src="//platform.twitter.com/widgets.js" charset="utf-8"></script>

Oplopen is in dit geval onjuist. Wanneer het voorzetsel op een richting aangeeft moet dit los staan van het werkwoord. Op geeft namelijk in dit geval een richting aan, de mascotte loopt het veld op. Zou het veld oplopen, dan is de ene zijde van het veld lager gelegen dan de andere zijde, alsof het een berg of heuvel betreft. Een andere betekenis van oplopen kan het besmet raken met een virus zijn, een ziekte oplopen dus.

Schrijfwijze: Bijgekomen of bij gekomen? Gevleid of gevlijd?

Taal mag dan een dynamisch iets zijn, sommige schrijfwijzen zijn gewoon fout. Andere zijn verschrikkelijk lelijk. In de serie Schrijfwijze neem ik zo nu en dan een aantal foute woorden en zinnen onder de loep die mij opvallen. Vandaag: bijgekomen of bij gekomen? Gevleid of gevlijd?

Een vriend van me, ook werkzaam in de tekstschrijverij, ging onlangs enkele dagen op reis. Toen hij terugkwam sms'te hij me dat hij flink was bij gekomen. Ik vroeg hem waarbij? Het al dan niet aan elkaar schrijven van (bij)gekomen levert twee totaal ongerelateerde betekenissen op.

Allereerst hetgeen mijn tekstschrijvende vriend eigenlijk bedoelde, het werkwoord bijkomen. Dit werkwoord kan op meer dan tien manieren worden gedefinieerd waarvan de definitie: tot zichzelf komen het best passend is. Hij was enkele dagen op reis gegaan en was flink uitgerust en had nieuwe energie opgedaan om weer het dagelijks leven in te gaan.

Hij schreef echter bij gekomen, los van elkaar. Dit laat zich het best vertalen als bereiken of arriveren. dit kun je zowel uitleggen in gewichtstoename, er zijn bij hem een paar kilo's bij gekomen, of in de aankomst van bezoekers, als er nog meer mensen bij komen is het terras vol. Zoals gezegd zijn beide definities verre van gelijkend.

Vlijden of vleien?

De aanleiding om over deze schrijfwijze te bloggen komt uit een boek. Ik las de afgelopen tijd namelijk Maffiamaat van Bram Moszkowicz. Een boek dat ik verder overigens met plezier gelezen heb. Al viel mij direct op dat er iets niet klopte toen ik de volgende zin las:

Zoals te zien is bedoelde de auteur dat het ego van het personage werd gestreeld. Anders gezegd was hij gevleid. Wat echter in het boek terecht is gekomen is dat hij gevlijd was. Vlijen betekent echter iets zachtjes, met beleid, neerleggen. Opnieuw twee betekenissen die verre van gelijkend zijn. De oorzaak hiervan is het gezegde in het gevlij komen. Dit is namelijk een hybride vorm, het betekent namelijk zich vlijen (neerleggen) bij een mening die niet de zijne is om het ego van een ander te strelen (vleien).

Schrijfwijze: Te herindelen of her in te delen? Komma, quote, aanhalingsteken?

Taal mag dan een dynamisch iets zijn, sommige schrijfwijzen zijn gewoon fout. Andere zijn verschrikkelijk lelijk. In de serie Schrijfwijze neem ik zo nu en dan een aantal foute woorden en zinnen onder de loep die mij opvallen. Vandaag: her in te delen of te herindelen? Komma, quote, aanhalingsteken?

Ik mag dan de hele dag bezig zijn met taal en schrijven, ook ik kom wel eens obstakels tegen. Iedere schrijver heeft wel een vastgeroest 'schoonheidsfoutje' in zijn taalbeheersing zitten. Zo zijn er schrijvers die consequent wezen gebruiken wanneer ze zijn bedoelen. Anderen vallen ten prooi aan spreektaalslordigheden. Ik ben geneigd woorden met een prefix verkeerd te vervoegen en ik moet goed opletten waar ik komma's plaats.

Wat is een prefix?

Het prefix is een voorvoegsel dat niet als afzonderlijk woord in de Nederlandse taal voorkomt. Dat kan ex- zijn, zoals in ex-gevangene, maar dat kan ook her- zijn, zoals in herverdelen. Zoals je al ziet is het prefix op vele manieren toepasbaar. Een prefix staat altijd vooraan het woord, voor het 'grondwoord' zoals dat in het Nederlands heet. Broertje van het prefix is het suffix dat altijd achter het grondwoord wordt geplaatst, het suffix zal ik in de toekomst indien nodig ook behandelen.

Het prefix her-

Mijn grootste struikelblok is het vervoegen van woorden met het prefix her-. Woorden als herindelen, hergebruiken of herinneren worden allen op verschillende wijzen vervoegd. Er zijn namelijk vier types, die afhankelijk van onder meer waar de klemtoon in het woord ligt worden vervoegd. Om die reden is het ook gemakkelijk om in de war te raken.

Dat woorden met het prefix her- zo moeilijk zijn is te bevestigen met één voorbeeld, herbewapenen. Dit kan namelijk op twee manieren, waarvan er bij één her los komt te staan van het woord, hetgeen tegenstrijdig lijkt met het niet afzonderlijk in de taal voorkomen van het woord 'her', te herbewapenen of her te bewapenen.

Echt moeilijk wordt het pas bij herindelen en heropvoeden (het woord waardoor ik op dit onderwerp kan), dit kan slechts op één manier, de zogenaamde scheidbare manier. Goed is dus her op te voeden en her in te delen en fout is te heropvoeden en te herindelen. Toch wordt dit vaak gedaan in teksten, hetgeen vooral aangeeft hoe moeilijk het is om het bij het juiste eind te hebben.

Om helemaal precies te zijn kun je het beste de taalgids gebruiken: http://www.dbnl.org/tekst/_taa008197301_01/_taa008197301_01_0055.php

Komma ervoor of erna?

Voor het eerst besteed ik in <em>Schrijfwijze</em> aandacht aan het juiste gebruik van interpunctie. Het gebruik van een komma in een quote om precies te zijn. Wanneer moet de komma nu binnen de aanhalingstekens worden geplaatst en wanneer erbuiten? Komma, quote, aanhalingsteken, wat is de juiste volgorde?

Wanneer de quote niet meer wordt hervat in dezelfde zin moet de komma buiten de aanhalingstekens worden geplaatst. Een voorbeeld:

"Het regent buiten", zei Lionel.

Wordt de quote hervat voordat de zin ten einde komt, dan wordt de komma binnen de aanhalingstekens geplaatst. Een voorbeeld:

Het regent buiten," zei Lionel, "maar ik moet toch de deur even uit."

Natuurlijk bestaat er een uitzondering. Wanneer een komma tot de zin behoort moet hij wel binnen de aanhalingstekens worden geplaatst. Een voorbeeld:

"Ik zie," zei Lionel, "dat het regent buiten."

Schrijfwijze: De of het WK? Op zoek of opzoek?

Taal mag dan een dynamisch iets zijn, sommige schrijfwijzen zijn gewoon fout. Andere zijn verschrikkelijk lelijk. In de serie Schrijfwijze neem ik zo nu en dan een aantal foute woorden en zinnen onder de loep die mij opvallen. Vandaag: De wk of het wk? Is het op zoek of opzoek?

De wk of het wk?

Hoe hoort het nu eigenlijk, de wk of het wk? Waarom zie je ze allebei wel eens verschijnen en wanneer gebruik je nu welk lidwoord? Het antwoord zit in het volledig uitspreken van de afkorting. Steeds vaker halen mensen het lidwoord dat voor wk wordt gezet door elkaar. Een voorbeeld hiervan zie je op het screenshot van NOS Teletekst onder deze uitleg. Deze verwarring is te begrijpen omdat, in tegenstelling tot bijna alle andere afkortingen, wk zowel enkelvoud als meervoud kan zijn.

Daarmee is ook direct de uitleg gegeven over het verschil. We spreken over de wk als we spreken over wereldkampioenschappen. Dit is bijvoorbeeld het geval voor de wk afstanden bij het schaatsen. Hier worden twaalf titels uitgedeeld, binnen het wereldkampioenschapsweekend wordt om verschillende wereldtitels gestreden, er zijn dus meerdere kampioenschappen. Ingewikkelder wordt het als we over allround schaatsen praten. In een weekend worden de wk allround gehouden, er is immers een mannentoernooi en een vrouwentoernooi, twee titels. Iedere toernooi op zich wordt echter weer aangeduid als het wk allround (voor mannen of voor vrouwen).

Op zoek of opzoek?

Sommige schrijfwijzen zijn gewoon ronduit fout. Zo komt het heel vaak in de Nederlandse taal voor de de samenvoeging opzoeken verkeerd wordt gebruikt. Samenvoegen is een onderdeel van de Nederlandse taal die soms te ver doorslaat. Hoewel samenvoegen het schrijven bevordert kan het soms namelijk tot grote verwarring leiden. Vooral wanneer zowel de losse als de samengevoegde versie een andere betekenis hebben.

Wanneer je iets zoekt, dus ergens naar op zoek bent, dan is dat iets anders dan wanneer je iets aan het opzoeken bent. In het eerste geval wil je iets dat je niet hebt graag hebben, in het tweede geval wil je iets dat je wel hebt of wat wel voor handen is even naar voren halen. Het ligt ergens verstopt, je moet het alleen nog even opzoeken. Vooral op sociale media is deze fout vaak terug te vinden. Dit is voornamelijk te wijten aan het feit dat autocorrectie niet opgaat omdat opzoek dus ook een bestaand woord is.

De verschillen in een voorbeeld:

Wil je dat ik het even voor je opzoek?

Ik ben op zoek naar een nieuwe jas.

Schrijfwijze: Eredivisie, een hoofdletter, hoewel of ondanks dat

Taal mag dan een dynamisch iets zijn, sommige schrijfwijzen zijn gewoon fout. Andere zijn verschrikkelijk lelijk. In de serie Schrijfwijze neem ik zo nu en dan een aantal foute woorden en zinnen onder de loep die mij opvallen. Vandaag: Eredivisie of eredivisie en ondanks dat of hoewel.

Hoofdletter, ja of nee?

Schrijf je eredivisie of Eredivisie? Topklasse of topklasse? Hoe hoort het eigenlijk. Is eredivisie een soortnaam of een eigennaam? Wat is eigenlijk het verschil tussen een soortnaam en een eigennaam? Gaat het niet in beide gevallen om een zelfstandig naamwoord? Die vragen borrelden op toen het gezaghebbende Onze Taal deze tweet stuurde.

Het verschil tussen een soortnaam en een eigennaam is minimaal maar niet te onderschatten. Het klopt inderdaad dat zowel soortnamen als eigennamen zelfstandig naamwoorden zijn. Het verschil is echter dat een soortnaam een zelfstandig naamwoord beschrijft waarvan er meerdere zijn (een soort dus). Denk aan woorden als: tafel, stoel, berg of rivier. Een eigennaam daarentegen beschrijft iets dat uniek is in zijn soort, er is er maar één van. Gaat het een soortnaam dan is een hoofdletter niet gewenst. Gaat het echter een eigennaam dan hoort een hoofdletter wel te worden gebruikt.

Denk bij eigennamen aan verenigingsnamen zoals Feyenoord of Vitesse. Ook de naam van een persoon (zoals jouw eigen naam), een gebouw, een stad of plaats valt hier over het algemeen onder. De eredivisie en topklasse vallen hier niet onder. Het is waar dat er maar één eredivisie voetbal is en de KNVB om die reden heel graag in zijn eigen documenten over 'de Eredivisie' spreekt. Toch zijn er meerdere eredivisies in de  Nederlandse sportwereld. Zo bestaat er een eredivisie handbal, een eredivisie squash en een eredivisie tafeltennis. Hetzelfde geldt voor ereklasse, hoofdklasse, topklasse en league, allen zijn in meerdere sporten te vinden. Dit verklaart ook waarom bijvoorbeeld NOS nog altijd voor een kleine letter kiest.

Dit betekent dus dat men niet van een eigennaam kan spreken. Eredivisie en topklasse zijn dus soortnamen. Eredivisie en topklasse zijn dus uitsluitend van hoofdletter voorzien wanneer het aan het begin van een zin staat.

Overigens staat de competitie los van Eredivisie CV, een coöperatie waarin de ploegen sinds 1997 verenigd zijn om gezamenlijk zaken te doen. Dit is wel een eigennaam.

Ondanks dat of hoewel?

Een kleine persoonlijke ergernis is de toenemende mate waarin ik het gebruik van 'ondanks dat' zie en hoor in de Nederlandse taal. Hiermee wordt verwezen naar een feit dat een bepaalde uitkomst in de hand werkt terwijl die uitkomst uiteindelijk in de praktijk niet uit bleek te komen.

Een voorbeeld: "Ondanks dat hij tien uur had geslapen, voelde de schrijver zich vermoeid."

Hierbij moet ik vooropstellen dat 'ondanks dat' niet verboden en ook zeker niet fout is. Het is echter ontzettend lelijk. Het is spreektaal die de schrijftaal niet verbetert. Ondanks dat is minder direct dan hoewel. Dat komt omdat ondanks een voorzetsel is en hoewel een voegwoord. Voorzetsels voegen zinnen alleen samen wanneer zijn in combinatie met een voegwoord worden gebruikt, het voegwoord 'dat' in dit geval. Hiermee is direct de omslachtigheid van het gebruik ervan uitgelegd.

Hoewel is een vlottere vervanger van het ouderwetse ofschoon. Hoewel is daarom geen oubollig woord en kan prima gebruikt worden om 'ondanks dat' te vermijden.